در كتاب عروض و قافيه ميخوانيم كه در وزن شعر هجاهاي فارسي از نظر امتداد (تعداد حروف) سه نوعاند؛ يعني بهترتيب:
هجاي كوتاه (مانند نَه و تو)،
هجاي بلند (مانند سَر و پا)
و هجاي كشيده (مانند نَرم و گفت).
اين تقسيمبندي كاملاً درست است؛ امّا براي مهارت مورد نظر بايد اصلاحيهاي در آن وارد كرد. ميدانيم كه در تقطيع هجايي، هجاي كشيده بهصورت (-U) تقطيع ميگردد، يعني شامل يك هجاي بلند و يك هجاي كوتاه ميشود. براي اينكه بتوانيم وزن شعر را بدون نوشتن هجاها روي كاغذ تشخيص دهيم، بايد اين نكته را در تلفظ هجاهاي كشيده در اشعار رعايت كنيم. به اين ترتيب ما فقط دو هجا داريم:
1- هجاي بلند: مانند «سَر» كه آن را بهصورت «تَن» ميتوان تصور كرد.
2- هجاي كوتاه: مانند «تو» كه آن را بهصورت «تَــ» ميتوان تصور كرد.
در مورد هجاهاي كشيده هم بايد آنها را يك هجاي بلند و يك هجاي كوتاه درنظربگيريم. براي مثال شعر زير را در نظر بگيريد:
بنواخت نورِ مصطفي آن اُستنِ حنّانه را كمتر ز چوبي نيستي، حنّانه شو حنّانه شو
اگر بخواهيم مصراع اول اين بيت را با هجاهاي كوتاه و بلند نشان دهيم بهصورت زير درخواهد آمد:
--U---U---U---U-
تَن
تَن
تَـ
تَن
تَن
تَن
تَـ
تَن
تَن
تَن
تَـ
تَن
تَن
تَن
تَـ
تَن
ملاحظه ميكنيد كه در هجاي دوم كه هجايي كشيده است، ما در تقطيع هجايي از يك هجاي بلند و يك هجاي كوتاه (تَن تَـ) استفاده كردهايم.
امّا طرز خواندن شعر بايد چگونه باشد تا بهصورت سماعي اين وزن درك شود؟
پاسخ اين است كه در خواندن هجاهاي كشيده بايد يك مصوت كوتاه به آخرين حرف آنها اضافه كنيم (البته اين كار فقط براي تشخيص وزن است وگرنه طرز تلفظ درست به همان صورت قبلي است.)
يعني هجاي «واخت» را در مصراع بالا بايد بهصورت «واختُ» تلفظ كرد. امّا بازهم شايد سؤالي پيش بيايد كه در همين هجاي كشيده بخش اول آن (يعني «واخ») هنوز هم كشيده است؟! در اين مورد بايد به اين دقت كنيد كه با افزودن مصوت كوتاه ـُ به انتهاي هجا براي اينكه آهنگ اوليهي مصراع از دست نرود بايد مصوت «ا» در «واخ» را كوتاه تلفظ كنيم پس بازهم يك هجاي بلند و يك هجاي كوتاه خواهيم داشت. (اين حالت تلفظ در مورد هجاي ششم مصراع دوم هم صدق مي كند:
نيستي -----> نيسُتي)
حال با توجه به اينكه اركان معرفي شده در كتاب هجاي كشيده ندارد و همگي 19 ركن (فاعلاتن، فاعلن، مفاعيلن، فعولن، مستفعلن، مفعولن، فعلاتن، فَعَلن، مفاعلن، مفتعلن، فَعْلن، فاعلاتُ، فعلاتُ، مفاعيلُ، مستفعلُ، مفعولُ، مفاعلُ، فَعَل، فع) فقط از هجاهاي بلند و كوتاه تشكيل شدهاند، و ميتوان راحتتر وزن شعر را حدس زد.